Ἑρμηνεία τῆς φράσεως «Ἐξ ὄρους κατασκίου δασέος»
ΤΟ «ΟΡΟΣ» ΚΑΙ ΤΑ ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ
Συχνά συναντάμε την λέξη «όρος» στην Αγία Γραφή και στην Υμνολογία της Εκκλησίας. Στα τέσσερα Ευαγγέλια μόνο, για παράδειγμα, την συναντάμε τριανταεπτά φορές. Πολλά ιστορικά γεγονότα της Παλαιάς και της Καινής Διαθήκης συνέβησαν σε όρη γνωστά σε όλους, όπως το όρος Σινά, το όρος Θαβώρ ή το όρος των Ελαιών.
Κατά την διάρκεια της επίγειας ζωής του ανάμεσά μας, ο Κύριος κατέφευγε σε όρη για να προσευχηθεί ή να αποκαλύψει σημαντικές αλήθειες στους μαθητές του. Όπως, για παράδειγμα, έγινε και κατά την περίφημη «Επί του όρους ομιλία». Σχετικά με την συνήθεια αυτή του Κυρίου παρατηρεί ο άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος: «Ανεβαίνει στο όρος για να μας διδάξει να επιδιώκουμε πάντοτε την ανάπαυση από τον θόρυβο και την ταραχή του κόσμου. Διότι η ερημία είναι κατάλληλη για φιλοσοφία για και πνευματική ενίσχυση. Αλλωστε και ο ίδιος μόνος του πολλές φορές ανεβαίνει στο όρος και εκεί διανυκτερεύει και προσεύχεται για να μας διδάξει ότι όποιος θέλει να πλησιάσει περισσότερο στον Θεό πρέπει να απαλλαγεί από κάθε ταραχή και να αναζητεί καιρό και τόπον απαλλαγμένο θορύβου.» (ομιλία ΜΒ στο κατά Ιωάννην ς 1-15)
Εδώ θα αναφερθούν τρία χωρία από την Παλαιά Διαθήκη, τα οποία δεν είναι τόσο γνωστά, είναι όμως συναρπαστικά γιατί το «όρος» αναφέρεται προφητικά και αλληγορικά. Θα αναφερθούν και αντίστοιχοι ύμνοι που γράφτηκαν βάσει αυτών των χωρίων, τα οποία, αν και φαίνονται διαφορετικά και άσχετα μεταξύ τους, έχουν όμως ένα κοινό χαρακτηριστικό: προδιαγράφουν και σκιαγραφούν προφητικά την Παναγία Μητέρα του Θεού, το «πολυώνυμο κήρυγμα των προφητών» [1]. Αυτό θα διαπιστωθεί από ευάριθμους ύμνους και κείμενα που παρατίθενται.
Α´ χωρίον
Στο 3ο κεφάλαιο του βιβλίου του προφήτη Αββακούμ [2] υπάρχει το χωρίο:
«ο Θεός από Θαιμάν ήξει και ο άγιος εξ όρους κατασκίου δασέος» (στ. 3)
(ο Θεός θα έλθει από την Θαιμάν και ο άγιος από το σκιερό πυκνόδεντρο όρος)
Α1. Ο στίχος αυτός διαβάζεται πολλές φορές στην ακολουθία των Μεγάλων Ωρών των Χριστουγέννων. Ο ειρμός (καταβασία) της δ ωδής του ωραιότατου κανόνα των Χριστουγέννων είναι εμπνευσμένος από δύο προφητικές φράσεις, η μια είναι από τον παραπάνω στίχο:
Ράβδος εκ της ρίζης Ιεσσαί
και άνθος εξ αυτής Χριστέ εκ της Παρθένου ανεβλάστησας,
εξ όρους ο αινετός κατασκίου δασέος,
ήλθες σαρκωθείς εξ απειράνδρου,
ο άυλος και Θεός.
Δόξα τη δυνάμει σου Κύριε. Βλαστάρι βγήκε από την ρίζα του Ιεσσαί
και από αυτό, δηλαδή από την Παρθένο,
ανεβλάστησες σαν άνθος Χριστέ,
ο δοξασμένος από το σκιερό πυκνόδεντρο όρος,
ήλθες αφού σαρκώθηκες από αυτήν που δεν γνώρισε άντρα,
ο άυλος και Θεός,
δόξα στην δύναμή σου Κύριε.
Εκτός από την παραπάνω προφητική φράση του προφήτη Αββακούμ στην παραπάνω καταβασία χρησιμοποιείται και το χωρίο «Και εξελεύσεται ράβδος εκ της ρίζης Ιεσσαί και άνθος εκ της ρίζης αναβήσεται» από το βιβλίο του προφήτη Ησαΐα (Ησ, ια 1). Ο Ιεσσαί ήταν ο πατέρας του προφήτη Δαυίδ και ανήκει στην σειρά των κατά σάρκα προγόνων του Κυρίου (Μτ, α 5-6 και Λκ, γ 32).
Ο άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης ερμηνεύοντας αυτόν τον ύμνο στο Εορτοδρόμιόν του γράφει για την φράση του προφήτη Αββακούμ:
Βουνό πυκνόδεντρο και σκιερό είναι η Θεοτόκος. Και λέγεται μεν βουνό διότι όπως το βουνό και ο λόφος ούτε οργώνεται, ούτε καλλιεργείται, ούτε σπέρνεται από ανθρώπους, αλλά από μόνο του και χωρίς καλλιέργεια βλαστάνει τα υψηλά δέντρα και τα χαμόκλαδα και το χορτάρι, έτσι και η Θεοτόκος χωρίς σπορά και καλλιέργεια βλάστησε τον Κύριον μας Ιησού Χριστό, σαν δέντρο μεν ψηλό για το ύψος της Θεότητος και σαν χαμόκλαδο για την ταπεινότητα της ανθρωπίνης φύσεως και σαν χόρτο γιατί τρέφει αυτούς που πιστεύουν σε Αυτόν. Και πυκνόδεντρο βουνό λέγεται διότι σίδηρος (πονηρός λογισμός) δεν ανέβηκε σε αυτήν, αυτός που δημιουργεί σκουριά (μολυσμό και φθορά σαρκικού πάθους), ούτε χέρι ανθρώπινο για να κόψει την παρθενία της. Όπως στο πυκνόδεντρο βουνό δεν μπαίνει τσεκούρι ούτε ανθρώπινο χέρι κόβει τα ξύλα του εξαιτίας της μεγάλης πυκνότητάς του.
Σημειώνουμε ότι και σήμερα τα τροπικά δάση επειδή είναι απρόσιτα και ακαλλιέργητα λόγω της πυκνότητάς τους τα ονομάζουμε παρθένα δάση.
Α2. Πάλι ο ειρμός της δ ωδής του Ιαμβικού κανόνα των Χριστουγέννων είναι ως εξής:
Γένους βροτείου την ανάπλασιν πάλαι
άδων προφήτης Αββακούμ προμηνύει
ιδείν αφράστως αξιωθείς τον τύπον.
Νέον βρέφος γαρ εξ όρους της Παρθένου
εξήλθε λαών εις ανάπλασιν Λόγος. Του γένους των θνητών ανθρώπων την ανακαίνιση,
παλιά ψάλλοντας προφήτεψε ο προφήτης Αββακούμ,
αφού αξιώθηκε να δει με ανείπωτο τρόπο το σύμβολό της.
Διότι σαν νέο βρέφος ο Λόγος εξήλθε από το όρος,
δηλαδή από την Παρθένο, για να αναπλάσει τους λαούς.
Α3. Στον Όρθρο της Κυριακής προς της Χριστού Γεννήσεως βρίσκουμε το παρακάτω Θεοτοκίο:
Όρους κατασκίου Ιησού Παρθένου
σε σαρκούμενον ο Αββακούμ προεθεάσατο
τα όρη τα πονηρά και βουνούς συντρίβοντα
και αφανισμώ παραδιδόντα τας επάρσεις του πονηρού
και τα των δαιμόνων υψώματα. Από το σκιερό όρος, δηλαδή από την Παρθένο, Ιησού,
ο Αββακούμ σε προείδε να σαρκώνεσαι,
να συντρίβεις τα πονηρά όρη και τα βουνά
και να παραδίδεις σε αφανισμό την έπαρση του πονηρού
και την υπερηφάνεια των δαιμόνων.
Η ίδια φράση «όρος κατάσκιο και δασύ» εμφανίζεται σε δεκάδες άλλους ύμνους της Εκκλησίας στα διάφορα λειτουργικά βιβλία και πάντα δηλώνει την Χώρα του Αχωρήτου, την Παναγία.
Β´ χωρίον
Στο 2ο κεφάλαιο του βιβλίου του προφήτη Δανιήλ περιγράφεται το επεισόδιο με το άγαλμα που ονειρεύτηκε ο βασιλιάς των Βαβυλωνίων Ναβουχοδονόσορας, το οποίο του αποκάλυψε και ερμήνευσε ο προφήτης Δανιήλ. Εκεί ο προφήτης λέει μεταξύ άλλων:
«Εώρακας έως ου ετμήθη λίθος εξ όρους άνευ χειρών και επάταξε την εικόνα επί τους πόδας τους σιδηρούς και οστρακίνους και κατήλεσεν αυτά» (στ. 34)
(έβλεπες το άγαλμα μέχρις ότου απεκόπη από το όρος ένας λίθος χωρίς την επέμβαση ανθρωπίνων χεριών και χτύπησε το άγαλμα στα πόδια τα σιδερένια και πήλινα και τα συνέτριψε)
Β1. Στον μεγάλο Εσπερινό της Κυριακής προ της Χριστού Γεννήσεως υπάρχει ο εξής ύμνος που έγραψε ο πατριάρχης Γερμανός εμπνεόμενος από το παραπάνω χωρίο:
Δανιήλ ανήρ επιθυμιών, λίθον άνευ χειρών τμηθέντα θεωρήσας σε Κύριε
βρέφος άνευ σποράς τεχθήναι προηγόρευσε σε
τον εκ Παρθένου σαρκωθέντα Λόγον,
τον αναλλοίωτον Θεόν και Σωτήρα των ψυχών ημών. Ο Δανιήλ, ο άνδρας των αγαθών επιθυμιών,
όταν σε θεώρησε Κύριε σαν λίθο που κόπηκε χωρίς ανθρώπινο χέρι,
προφήτεψε ότι θα γεννηθείς σαν βρέφος χωρίς σπορά,
εσύ ο Λόγος που σαρκώθηκε από την Παρθένο,
ο αμετάβλητος Θεός και Σωτήρας των ψυχών μας.
Η Εκκλησία, όπως φαίνεται από αυτόν τον ύμνο, ερμηνεύει ότι ο λίθος που κόπηκε από το όρος χωρίς ανθρώπινο χέρι είναι ο Χριστός που γεννήθηκε από την Θεοτόκο χωρίς σπέρμα. Πάλι δηλαδή η Παναγία ονομάζεται και προεικονίζεται σαν όρος σε μια άλλη προφητική εικόνα.
Β2. Στον Όρθρο της 17ης Δεκεμβρίου, μνήμης του Προφήτη Δανιήλ, στην α ωδή του κανόνα του Προφήτη βρίσκουμε το εξής Θεοτοκίο:
Όρος εθεώρεις vοητόv, Δανιήλ ιερώτατε,
τήν μόvηv άχραντοv αειπάρθεvον Κόρηv,
εξ ής περ εκτέτμηται, λίθος ο ακρογωvιαίος,
καί τήv πλάνην συvέτριψε πάσαν. Εθεωρούσες νοητό όρος Δανιήλ ιερώτατε
δηλαδή την άχραντο, αειπάρθενο Κόρη
από την οποία απεκόπηκε ο ακρογωνιαίος λίθος
και συνέτριψε κάθε πλάνη.
Εδώ στον λίθο-Χριστό δίδει και τον χαρακτηρισμό «ακρογωνιαίος» με προέλευση:
α. την προφητεία των Ψαλμών ριζ΄ 22: «λίθον, ον απεδοκίμασαν οι οικοδομούντες, ούτος εγεννήθη εις κεφαλήν γωνίας» στην οποία αναφέρεται και ο Κύριος μετά την παραβολή των κακών γεωργών (Μτ. κα, 33-46, Μρ. ιβ, 1-12 και Λκ. κ, 9-19).
β. την προφητεία του Ησαΐα κη, 16: «ιδού εγώ εμβαλώ εις τα θεμέλια Σιών λίθον πολυτελή εκλεκτόν ακρογωνιαίον, έντιμον, εις τα θεμέλια αυτής, και ο πιστεύων επ’ αυτόν ου μη καταισχυνθεί.»
Γ´ χωρίον
Στο ξζ ψαλμό στο βιβλίο των Ψαλμών ο Δαυίδ αναφέρεται στο όρος Σιών όπου ήταν τότε η σκηνή με την Κιβωτό της Διαθήκης σύμβολο της παρουσίας και της πρόνοιας του Θεού για τον λαό του Ισραήλ.
«όρος του Θεού όρος πίον, όρος τετυρωμένον, όρος πίον» (στ. 16)
(το όρος του Θεού, όρος παχύ, όρος στερεό, όρος πλούσιο)
Γ1. Στον κανόνα του Ακαθίστου Ύμνου και στην δ ωδή διαβάζουμε τον εξής ύμνο:
Εν φωναίς ασμάτων πίστει σοι βοώμεν πανύμνητε
χαίρε πίον όρος και τετυρωμένον εν πνεύματι,
χαίρε λυχνία και στάμνε μάννα φέρουσα,
το γλυκαίνον τα των ευσεβών αισθητήρια. Με τραγουδιστές φωνές και με πίστη βοάμε σε σένα πανύμνητη,
χαίρε πλούσιον όρος και στερεωμένο από το Πνεύμα,
χαίρε λυχνία και στάμνα που περιέχεις το μάννα,
που γλυκαίνει τις αισθήσεις των ευσεβών.
Η Εκκλησία ερμηνεύει ότι το όρος Σιών προεικονίζει την Θεοτόκο καθώς και την ίδια την Εκκλησία οι οποίες είναι το αληθινό κατοικητήριο του Θεού μετά την ενανθρώπιση του Λόγου Του.
Εκτός από τους παραπάνω ύμνους, πλήθος άλλων είναι επίσης εμπνευσμένοι από τα χωρία αυτά και βρίσκονται σε όλα τα λειτουργικά βιβλία της Εκκλησίας μας. Σαν παράδειγμα παρακάτω βλέπουμε ονομασίες της Παναγίας από αυτούς:
Όρος αλάξευτον και ακαινοτόμητον
Όρος Θεού το εμφανές αλατόμητον και δασύ και σύσκιον
Όρος αρεταίς κατάσκιον και χάρισι δασύτατον
Όρος μέγα εν ω κατώκησε Χριστός
Όρος σύνδεδρον και ευσκιόφυλλον
Τέλος θα θέλαμε να επισημανθεί η ενότητα πνεύματος που υπάρχει ανάμεσα στα παραπάνω κείμενα που απέχουν μεταξύ τους τόσο χρονικά όσο και τοπικά. «ω μεν γαρ δια του Πνεύματος δίδοται λόγος σοφίας άλλω δε λόγος γνώσεως κατά το αυτό Πνεύμα» (Α´ προς Κορινθίους, ιβ, 8)
Greek